گروه نرم افزاری آسمان

.امنیت غذایی در قرآن کریم‌




اشاره

علی رزاقی «1»

چکیده:

برخورداری از امنیت غذایی و غذای سالم و کافی ابتدایی‌ترین حق از حقوق هر انسانی است که متاسفانه در جهان امروز بسیاری از آن بی‌بهره‌اند. با توجه به اینکه بر دامنه این بحران در دهه‌های پیش رو افزوده خواهد شد، در این مقاله سعی شده است تا نگاه قرآن کریم به مفهوم امنیت غذایی مورد واکاوی قرار گیرد. برای نیل به این هدف ابتدا، تعریف" امنیت غذایی" در مجامع معتبر علمی غرب آورده شده است و سپس با بررسی آیات قرآنی مرتبط با مفاهیم تغذیه و کشاورزی تلاش گردیده است تا تعریفی براساس آیات قرآن برای آن ارائه گردد. تعریف قرآنی ارائه شده در این مقاله از این قرار است":
تولید آگاهانه و مدبرانه انواع غذاهای طیب و حلال در جامعه اسلامی بدون وابستگی به غیر مسلمانان و توزیع عادلانه آن به طوری که تمام افراد جامعه، دسترسی دائم به غذا داشته و از تأمین آن در آینده نیز مطمئن باشند و از آن بدون اسراف مصرف کنند".
شاید بتوان این تعریف را به نظام اقتصادی نیز تعمیم داد با این بیان که نظام اقتصاد
______________________________
(1). کارشناسی ارشد مهندسی کشاورزی بیماری‌شناسی گیاهی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران.
ص: 340
اسلامی بر مبنای تولید مدبرانه، توزیع عادلانه و مصرف بدون اسراف بنیان نهاده شده است.

واژگان کلیدی:

امنیت غذایی، توسعه کشاورزی، رزق، طیب، حلال، تنوع تغذیه، اسراف‌

مقدّمه:

قرآن کریم آخرین کتاب آسمانی و معجزه جاودان خاتم النبیین در بردارنده هر خرد و کلانی است و هماره فانوس نجات جویندگان حقیقت و مشعل هدایت پویندگان صراط مستقیم بوده است. اگرچه تمدن اسلامی در قرون سوم تا نهم هجری به مدد این نور الهی از رشد و بالندگی خاص برخوردار شد اما متاسفانه به علت افساد طاغوت‌های زمانه رو به افول نهاد.
تاریخ نشان می‌دهد که با ظهور رنسانس در قرون 14 و 15 میلادی هنگامی که اروپا تلاش خود را برای نجات از یوغ خرافات کلیسای منحرف آغاز کرد. بذر علوم جدید نیز کاشته شد. این علوم براساس تجربه و مشاهده عینی از پدیده‌های محسوس بنیان نهاده شده اند، دارای ساختاری نسبی و متکثر و گاه متناقض هستند و هدفی جز افزایش منافع مادی انسان اومانیست ندارند. شاید از همین روست که علی‌رغم داعیه جهان‌شمولی لیبرالیسم مبتنی بر پیشرفت‌های بسیار در فناوری و علوم جدید، تمدن غرب هنوز از پاسخ‌گویی به برخی از ابتدایی‌ترین نیازهای بشر درمانده است که بی‌شک یکی از مهمترین آنها ایجاد امنیت غذایی است.
در این مقاله ابتدا تعریف موجود از امنیت غذایی در محافل علمی غرب بیان گردیده و سپس با استفاده از آیات شریفه مرتبط با این مفهوم تلاش شده است تا تعریفی قرآنی برای
ص: 341
آن ارائه گردد. البته منظور این نیست که ما فی المثل در پی کشف فرمول‌های شیمیایی در قرآن باشیم بلکه قرآن کریم کتاب هدایت است و یگانه راه توحید را بر مردمان تمام دوران‌ها نمایان می‌سازد. امید است که ما مسلمانان خود را بازشناسیم و با اتکال به خداوند متعال و اتکا به دو گنجینه بی‌پایان و جدای‌ناپذیر قرآن و اهل بیت علیهم السّلام به اهداف عالی اسلام عزیز در رسیدن به علم حقیقی توحید مدار نائل آییم.

1- تعریف امنیت غذایی از سوی بانک جهانی وF .A .O

اشاره

تاکنون تعاریف مختلفی از امنیت غذایی توسط افراد و نهادهای گوناگون ارائه شده است اما مقبول‌ترین تعریف که بیش از همه مورد رجوع قرار گرفته، تعریفی است که بانک جهانی در سال 1986 ارائه کرد.
" Access by all people at all time to enough food for an active and healthy life"
(دسترسی همه مردم در همه زمانها به غذاهای کافی جهت زندگی سالم و فعال)
این تعریف لزوم دسترسی تمام مردم به غذای کافی جهت داشتن زندگی سالم و فعال را متذکر می‌شود. و ناظر بر 4 محور اصلی می‌باشد که هریک شاخصی برای ارزیابی وجود یا عدم وجود امنیت غذایی در یک ناحیه یا جامعه معین در نظر گرفته می‌شود. در سال های اخیر نیز بیشتر تحقیقات درباره امنیت غذایی بر همین 4 محور متمرکز بوده است.

1- 1- فراهم بودن غذا:(Availability)

در طول تاریخ همواره منازعات بسیاری بین انسان‌ها برای در دست گرفتن منابع مکفی غذایی درگرفته است، نوآوری در عرصه علم و فن‌آوری نیز گرچه باعث افزایش این منابع گشته اما متأسفانه به حفظ پایداری این منابع کمتر توجه شده است.

1- 2 دسترسی به غذا:(Axxessilability)

ص: 342
یک محور از امنیت غذایی، دسترسی یکسان به غذا توسط انسان‌ها است. عدم تساوی در جوامع منجر به معضلات بزرگی گشته است و هدف بیشتر کمک‌های غذایی نیز در وهله اول غلبه بر این وضع نامساعد اجتماعی بوده که البته موفقیت بسیار محدودی نصیب این تلاش‌ها شده است.

1- 3- مطلوبیت غذا:(Adequacy)

امنیت غذایی مستلزم آن است که میزان مناسب از غذا در دسترس همگان باشد تا سلامت انسان و پایداری در تولید، توزیع و مصرف تضمین شود.

1- 4- پایداری:(Sustainability)

یک نظام غذایی پایدار بایستی با توجه به حفظ قابلیت نسل‌های آینده جهت برآوردن نیازهای‌شان تنظیم گردد.(F .A .O ,2002)

2- بحث و بررسی آیات مرتبط با مفهوم امنیت غذایی‌

2- 1- شباهت نعمات دنیوی و بهشتی برای مومنان‌

وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فِیها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِیها خالِدُونَ
آیه 25 از سوره مبارکه بقره سرنوشت مومنان را بیان می‌کند و نخست می‌گوید:" به آنها که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند بشارت ده که برای آنها باغ‌هایی از بهشت است که نهرها زیر درختانش جاری است".
می‌دانیم که باغ‌های فاقد آب دائم، بایستی آب مورد نیاز خود را گهگاه از خارج وارد کنند در نتیجه طراوت زیادی نخواهند داشت و طراوت از آن باغی است که همیشه آب در
ص: 343
اختیار دارد. آب‌هایی که متعلق به خود آن است و قطع نمی‌شود، خشکسالی و نقصان آب آن را تهدید نمی‌کند و چنین است باغ‌های بهشت سپس ضمن اشاره به میوه‌های گوناگون این باغ‌ها می‌گوید:" هر زمان از این باغ‌ها میوه‌ای به آنها داده شود."" می‌گویند این همان است که پیش از این نیز به ما داده شده بود." مفسران بر این جمله تفاسیر مختلفی ذکر کرده‌اند اما یک نظر بر آن است که مومنان هنگامی که میوه‌های بهشتی را می‌بینند آن را مشابه میوه‌های دنیا می‌یابند و خاطره نعمات دنیوی بر آنها زنده می‌شود. و البته هیچ مانعی ندارد که جمله مذکور اشاره به این مفهوم باشد چراکه الفاظ قرآن گاه دارای چندین معنی هستند (تفسیر نمونه)
از این آیه چنین می‌توان نتیجه گرفت که جامعه اسلامی می‌تواند به گونه‌ای ساخته شود که به بهشت موعود شباهت داشته باشد. چراکه خداوند نعمات خود را برای مومنین در دنیا و آخرت مشابه هم آفریده است (نظر نویسنده).

2- 2- دسترسی دائم به غذا

مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ
آیه 35 از سوره مبارکه رعد" وصف بهشتی که به متقین وعده داده شده این است که از زیر درختان آن نهرها جاری است، میوه و سایه‌اش همیشگی است این فرجام پرهیزگاران است اما فرجام کافران آتش دوزخ است." در این آیه عبارت أُکُلُها دائِمٌ" وجود دارد یعنی" خوردنی‌هایی که همیشه وجود دارد."
چنان‌که قبلا در آیه 25 بقره بیان شد، بین دنیا و آخرت برای مومنان شباهت وجود دارد و مومنان زمانی که نعمات بهشتی را می‌بینند به یاد نعمات دنیوی می‌افتند و این‌گونه نتیجه
ص: 344
گیری کردیم که جامعه اسلامی و نعمات آن به بهشت و نعماتش شبیه می‌باشد. در صورتی که این دو فرض را در کنار هم قرار دهیم می‌توان چنین استنباط کرد که در جامعه اسلامی دسترسی به خوراک و مواد غذایی بایستی همیشگی بوده و غذا به طور دائم در دسترس مسلمانان باشد (نظر نویسنده).
وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتِیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ (112) وَ لَقَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ فَکَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمُ الْعَذابُ وَ هُمْ ظالِمُونَ (113) فَکُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالًا طَیِّباً وَ اشْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ (114) إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ
در آیات 112، 113 و 114 سوره مبارکه النحل خداوند نخست می‌فرماید برای آنها که ناسپاسی نعمت می‌کنند مثلی زده، منطقه آبادی (قَرْیَةً) که در نهایت امن و آرام بود (آمِنَةً) این آبادانی آن‌چنان امن و امان بود که ساکنانش با اطمینان در آن زندگی کرده و هرگز دچار کمبود و به تبع آن مهاجرت نمی‌شدند (مُطْمَئِنَّةً) و این قریه آمنه و مطمئنه به گونه ای بود که روزی مورد نیاز مردمش به طور وافر از هر مکانی به سوی آنها می‌آمد. اما سرانجام این مردم کفران نعمت خدا کردند و خداوند لباس گرسنگی و ترس بر آنها پوشانید (جوع و خوف) و دچار عذاب الهی شدند سپس خداوند از ما می‌خواهد با مشاهده چنین نمونه‌هایی در راه غافلان و ظالمان گام نگذاریم" شما از آنچه خدا روزیتان کرده حلال و پاکیزه بخورید و شکر او را بجای آرید اگر او را بپرستید" در اینکه این قریه مکه بوده یا سرزمین سبا در یمن و یا این واقعه در تاریخ بنی اسرائیل اتفاق افتاده بین مفسران اختلاف است اما به‌هرحال از آنجا که تاریخ مناطق بسیاری را به یاد دارد که
ص: 345
گرفتار چنین سرنوشتی شده‌اند، مشکل مهمی در تفسیر این آیه باقی نمی‌ماند (تفسیر نمونه). در آیات فوق برای این منطقه آباد و پربرکت 3 ویژگی با خاصیت علی و معلولی ذکر شده است. 1) امنیت جامعه 2) اطمینان اجتماعی از آینده پیش رو 3) بهره‌مندی از مواهب اقتصادی. البته مشهود است که اگر در جامعه‌ای امنیت نباشد اطمینانی نیز به زندگی وجود نخواهد داشت تا توسعه اقتصادی حاصل شود.
خلاصه اینکه در جامعه اسلامی نعمات 3 گانه دنیوی شامل: امنیت، اطمینان اجتماعی و بهره‌مندی از مواهب دنیوی که قطعا رزق حلال و طیب از مهمترین آنهاست بایستی مهیا باشد تا بتوان به نعمت بزرگتر و تکمیل‌کننده آنها یعنی شریعت و عمل به آن دست یافت (نظر نویسنده)

2- 3- اطمینان از دست‌یابی به غذا

وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلی عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ
در آیه 126 سوره بقره حضرت ابراهیم دو درخواست از خدا دارد، قرآن می‌گوید" به خاطر بیاورید هنگامی که ابراهیم عرض کرد پروردگارا این سرزمین را، شهر امن (مکه) قرار ده" و با توجه به آیه پیش از آن دعای ابراهیم علیه السّلام به اجابت رسید و خداوند امنیتی از نظر ظاهر و باطن به آن بخشید. دومین تقاضای ابراهیم این است که اهل این سرزمین را- آنها که به خدا و روز جزا ایمان آورده‌اند- از ثمرات گوناگون روزی بخش. در اینکه منظور از ثمرات چیست؟ مفسران نظرات گوناگون دارند ولی ظاهرا ثمرات یک معنی وسیع دارد که هرگونه نعمت مادی اعم از مواد غذایی، میوه‌ها و حتی نعمات معنوی را نیز شامل می‌شود (تفسیر نمونه).
ص: 346
جالب آنکه ابراهیم نخست تقاضای امنیت و سپس درخواست مواهب اقتصادی می‌کند این خود اشاره‌ای است به این حقیقت که امنیت و اقتصاد در یک جامعه با هم ارتباط تنگاتنگ داشته و شاید لازم و ملزوم هم باشند (نظر نویسنده). این نکته نیز قابل توجه است که حضرت ابراهیم این درخواست را تنها برای اهل ایمان می‌کند و این مطلب، وجود امنیت غذایی و دسترسی بی‌دغدغه و توأم با احساس امنیت روانی به غذا را لازمه جامعه اسلامی می‌داند. در ادامه آیه نیز خبر از بهره کم کفار از مواهب الهی داده شده که می‌تواند در آسیب‌شناسی کشاورزی و عدم امنیت غذایی، قحطی و گرسنگی در جوامع مورد توجه قرار گیرد (نظر نویسنده).

2- 4- روزیهای پاک (طیبات رزق)

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ اشْکُرُوا لِلَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ «1»
از آنجا که قرآن در مورد انحرافات ریشه‌دار از روش تاکید و تکرار استفاده می‌کند و در این آیات به مساله تحریم بی‌دلیل پاره‌ای از غذاهای حلال و سالم در عصر جاهلیت اشاره کرده منته روی سخن را به مومنان کرده می‌فرماید:" ای افرادی که ایمان آورده‌اید از نعمات پاکیزه‌ای که به شما روزی داده‌ایم بخورید و شکر او را به جای آورده و او را بپرستید". تکیه روی کلمه طیب همگان را متوجه این دستور اسلامی می‌سازد که از غذاهای ناپاک چون گوشت مردار، درندگان، حشرات و مسکرات بپرهیزند.
در آیات بسیار دیگری خداوند از مردم خواسته که از روزیهای پاک بخورند از جمله در آیه 168 سوره مبارکه بقره
یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالًا طَیِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ
______________________________
(1). بقره (2)، آیه 172
ص: 347
می‌فرماید:" ای مردم از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه بخورید و از گامهای شیطان پیروی نکنید که او دشمن آشکار شماست." (تفسیر نمونه)
قابل توجه اینکه خطاب‌هایی که در قرآن مربوط به استفاده از غذاهاست کم نیست و معمولا با دو قید حلال و طیب همراه است، حلال چیزی است که ممنوعیتی نداشته باشد و طیب به چیزهای پاکیزه گفته می‌شود که موافق طبع سالم انسانی است نقطه مقابل خبیث که طبع آدمی از آن متنفر است (تفسیر نمونه)

[2-] 5- بهره‌مندی از انواع غذا و محصولات کشاورزی‌

رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ
در آیه 37 سوره مبارکه ابراهیم، حضرت ابراهیم علیه السّلام پس از ساکن کردن فرزندانش در سرزمین مکه برای آنها از پیشگاه خداوند متعال چنین می‌خواهد" ... وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ یعنی" به انواع ثمرات روزیشان ده شاید که شکر گذارند" (تفسیر نمونه).
هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَکُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِیهِ تُسِیمُونَ یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ
در آیات 10 و 11 از سوره مبارکه نحل، خداوند ابتدا می‌فرماید: او کسی است که از آسمان آبی فروفرستاد، آبی حیات‌بخش، زلال و خالی از هرگونه آلودگی که شما از آن می‌نوشید و نیز گیاهان و درختانی از آن به وجود می‌آید که حیوانات خود را در آن چرا می‌دهید. سپس این مساله را این‌گونه ادامه می‌دهد به وسیله آب باران برای شما زراعت می‌رویاند و نیز زیتون و نخل و انگور را و خلاصه از تمام میوه‌ها" من کل ثمرات"، در اینجا زرع هرگونه زراعتی را شامل می‌شود، زیتون هم نام آن درخت مخصوص است و
ص: 348
هم میوه آن، نخیل هم به معنای مفرد و هم به معنای جمع استعمال می‌شود اعناب جمع عنبه به معنی انگور است (تفسیر نمونه).
مُخْتَلِفاً أَلْوانُها وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِیبُ سُودٌ
در آیه 27 از سوره مبارکه فاطر نخست می‌گوید" آیا ندیده‌ای خداوند از آسمان آبی نازل کرد و به وسیله آن میوه‌ها به وجود آورده‌ایم با الوان مختلف" شروع این جمله با استفهام تقریری ضمن تحریک حس کنجکاوی انسان‌ها اشاره به وضوح و بدیهی بودن مطلب است که هرکس بنگرد واقعیت را می‌بیند." الوان" ممکن است به معنی رنگهای ظاهری میوه‌ها باشد و ممکن است کنایه از تفاوت در انواع طعم، ساختار و یا خواص گوناگون آنها باشد (تفسیر نمونه).
مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِیها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَیْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ یَتَغَیَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ کَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِی النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ
- آیه 15 از سوره مبارکه محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، پنجمین موهبتی را که برای اهل بهشت نام می‌برد وَ لَهُمْ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ و برای آنها در بهشت از تمام انواع میوه موجود است (تفسیر نمونه).
جمله ... کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ ...* در آیات 57 بقره، 172 بقره، 160 اعراف، 81 طه تکرار شده است" از خوراکی‌های پاکیزه‌ای که به شما روزی داده‌ایم بخورید.".
خلاصه اینکه خداوند در این آیات شریفه لزوم استفاده انسان از انواع غذاها، میوه جات، زراعت‌ها و تنوع تغذیه را متذکر می‌شود (نظر نویسنده)
امروزه ثابت شده که بدن انسان برای رشد، حیات و کسب انرژی دارای نیازهای چند گانه‌ای است که این مواد در گروه‌های مختلف پروتئین‌ها، کربوهیدرات‌ها، لیپیدها و
ص: 349
ویتامین‌ها و املاح معدنی قرار می‌گیرند و تنها با تغذیه متنوع و متعادل از انواع خوراک این نیاز برآورده می‌شود (نظر نویسنده)

[2-] 6- امنیت غذایی تابعی از توسعه کشاورزی‌

در آیات 22 تا 29 از سوره مبارکه دخان خداوند داستان فرعون و غرق شدنش را بیان می‌کند ولی در آیات 25، 26، 27 در رابطه با توسعه کشاورزی نکاتی وجود دارد.
کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ (25) وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ (26) وَ نَعْمَةٍ کانُوا فِیها فاکِهِینَ (27)
25 (چه بسیار باغات و چشمه‌سارهایی که از خود برجای گذاشتند) 26 (و زراعت‌ها و قصرهای باشکوه) 27 (و نعمات دیگر که در آن متنعم بودند)
أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ
آیه 9 سوره مبارکه روم هشداری است به دنیاپرستان، در واقع قرآن کریم اشاره به اقوامی می‌کند که نسبت به مشرکان معاصر پیامبر برتری چشمگیری از نظر قدرت و نیروی مالی داشتند و سرنوشت دردناک آنها را درس عبرتی برای اینها قرار می‌دهد عبارت" اثار و الارض" در لغت به معنی" شخم زدن زمین است" ولی مفهوم وسیعی دارد و تمام اموری که مقدّمه عمران و آبادانی توسعه نظیر عملیات کشاورزی برای زراعت و درختکاری و احداث قنوات تاسیسات و امکانات را شامل می‌شود (تفسیر نمونه).
وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهاراً
در آیه 12 از سوره نوح خداوند یکی از پاداش‌های ایمان آوردن به خدا را متنعم شمردن از توسعه کشاورزی ذکر می‌کند" ... و باغ‌های سرسبز و نهرهای جاری در
ص: 350
اختیارتان قرار دهد".
در واقع این داستان حضرت نوح است که ایشان خطاب به قوم لجوج و سرکش این‌بار روی بشارت و تشویق تکیه می‌کند و به آنها وعده مؤکد می‌دهد که اگر از شرک و گناه توبه کنند خدا درهای رحمت را از هر سو بر آنها می‌گشاید. اما نعمات دنیا نظیر باغ‌های پر برکت و نهرهای پرآب طبق گواهی قرآن برای ایمان آورندگان موجب آبادی دنیا و آخرت است در بعضی از روایات آمده که وقتی این قوم لجوج از قبول دعوت نوح سرباز زدند خشک‌سالی و قحطی و سایر بلایا آنها را فراگرفت (تفسیر نمونه).
از این آیات می‌توان چنین برداشت کرد که توسعه اقتصادی و افزایش توان تولید، خصوصا تولیدات کشاورزی نشانگر و شاخصه پیشرفت یک جامعه بوده اما چنین جامعه‌ای در صورتی رستگار می‌شود که تسلیم حق بوده و برنامه الهی که توسط پیامبرانش آمده را (وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ*) گردن نهاده در غیر این صورت دچار خشم الهی خواهند شد.
خلاصه اینکه توسعه مادی و اقتصادی و توسعه فرهنگ دینی در یک جامعه توحیدی به‌منزله دو بال پروازند که هریک مکمل دیگری است (نظر نویسنده)

[2-] 7- تولید مدبرانه و آگاهانه‌

لِیَأْکُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما عَمِلَتْهُ أَیْدِیهِمْ أَ فَلا یَشْکُرُونَ
در آیه شریفه 35 از سوره مبارکه یس خداوند می‌گوید" تا از ثمرات آن و دسترنج خویش بخورند. چرا سپاس نمی‌گویند"، همانطور که ملاحظه می‌شود شرط تنعم از نعمت تغذیه در این آیه کار و تلاش برای تولید آن ذکر شده است (نظر نویسنده).
ولی اینکه این تولید دارای چه خصوصیاتی باشد در آیات بسیاری به آن پرداخته شده از جمله در آیات:
ص: 351
وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِیلٌ صِنْوانٌ وَ غَیْرُ صِنْوانٍ یُسْقی بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلی بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ
در آیه 4 رعد، خداوند پس از ذکر زمین‌های کشاورزی و انواع باغات و محصولات و تفاوت آنها می‌گوید" هر آینه در اینها برای خردمندان عبرتهاست"
یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ
در آیه 11 نحل، خداوند کشتزارها، نخلستان‌ها تاکستان‌ها و هر نوع میوه را مایه عبرت برای افراد اندیشمند دانسته است.
از دو آیه فوق می‌توان چنین استنباط کرد که تولید غذا بایستی با عقل معاش، نگاه و دانش تجربی صورت پذیرد (نظر نویسنده).
قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَباً فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِی سُنْبُلِهِ إِلَّا قَلِیلًا مِمَّا تَأْکُلُونَ
آیه 47 سوره مبارکه یوسف، برنامه و مدیریت حضرت یوسف علیه السّلام در جلوگیری از قحطی مصر را متذکر می‌شود" هفت سال پیاپی بکارید و هرچه می‌دروید، جز اندکی که می‌خورید با خوشه انبار کنید".
در این آیه می‌توان لزوم نگاه کلان به امنیت غذایی در جامعه، برنامه‌ریزی و مدیریت منابع غذایی را درک کرد. قطعا تولیدی ثمربخش خواهد بود که براساس برنامه‌ریزی زمانبندی شده و محاسبات مدیریتی باشد (نظر نویسنده)

2- 8- عدم وابستگی به غیر مسلمانان در تأمین غذا

الَّذِینَ یَتَرَبَّصُونَ بِکُمْ فَإِنْ کانَ لَکُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قالُوا أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ وَ إِنْ کانَ لِلْکافِرِینَ نَصِیبٌ قالُوا أَ لَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَیْکُمْ وَ نَمْنَعْکُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لَنْ
ص: 352
یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا
آیه معروف نفی سبیل در سوره مبارکه نساء 141 وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا آیا هدف از این جمله تنها عدم تفوق کفار از نظر منطق بر افراد باایمان است و یا پیروزی‌های نظامی، فرهنگی، سیاسی و مانند آن را نیز شامل می‌شود؟ از آنجا که کلمه سبیل به اصطلاح از قبیل نکره در سیاق نفی است و معنی عموم را می‌رساند از آیه استفاده می‌شود که کافران نه تنها از نظر منطق بلکه از نظر نظامی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی و در کل از هیچ نظر بر مومنان چیره نخواهند شد (تفسیر نمونه).
وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ فَادْعُ لَنا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَ قِثَّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها قالَ أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَکُمْ ما سَأَلْتُمْ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْکَنَةُ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ
آیه شریفه 61 از سوره مبارکه بقره" و نیز بخاطر بیاورید زمانی را که گفتید: ای موسی هرگز حاضر نیستیم به یک نوع غذا، اکتفا کنیم از خدای خود بخواه که از آنچه از زمین می‌روید از سبزیجات، خیار، عدس، پیاز برای ما برویاند، موسی گفت آیا غذای پست‌تر انتخاب می‌نمایید (اکنون که چنین است از بیابان) وارد مصر (شهر) شوید زیرا هرچه خواستید در آنجا هست. خداوند مهر ذلت و نیاز بر پیشانی آنها زد و مجددا گرفتار غضب پروردگار شدند. چراکه آنها نسبت به آیات الهی کفر ورزیدند و پیامبران را به ناحق می‌کشتند این‌ها به خاطر آن بود که گناه‌کار، سرکش و متجاوز بودند".
یکی از تفاسیری که بر این آیه وجود دارد این است که اگر از غذاهای غیر متنوعی در این بیابان بهره می‌گیرید در عوض ایمان دارید و آزاد و مستقل هستید اگر نمی‌خواهید
ص: 353
بازگردید و باز هم اسیر فرعونیان شوید تا از باقیمانده سفره آنها و از غذاهای پرتجمل و وسوسه‌انگیزشان بهره برید، شما به دنبال شکم و خورد و خوراکید هیچ نمی‌اندیشید که آن روز برده و اسیر بودید و امروز آزاد و سربلند هستید (تفسیر نمونه)
در دنیای امروز که استعمارگران غربی در دنباله فرعونیان تاریخ قرار گرفته و وارث آنها گشته‌اند همواره سعی کرده‌اند نفوذ استثماری خود را بر سایر ملل بالاخص کشورهای اسلامی با تزویر و ترفند محقق سازند و از این آیه به خوبی استفاده می‌شود که جامعه اسلامی نبایستی در هیچ مرحله‌ای برای تامین غذای خود به کفار وابستگی داشته باشد. چه این وابستگی در تامین منابع غذایی و یا در قالب فرهنگ تغذیه باشد (نظر نویسنده)

[2- 9] امنیت غذایی زمینه‌ساز فرهنگ دینی‌

فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَیْتِ (3) الَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ
در آیه 4 از سوره مبارکه قریش، خداوند در مورد قبیله قریش فرموده که آنها را از گرسنگی نجات داد و از ناامنی رهایی بخشید در حالی که در آیه 3 از این سوره علت بخشیدن این نعمات را ایجاد زمینه برای عبادت خدا ذکر کرده است، باز هم در این سوره مبارکه می‌بینیم که امنیت غذایی به علاوه امنیت اجتماعی زمینه‌ساز فرهنگ دینی در جامعه توحیدی می‌باشد (نظر نویسنده)

[2- 10] 9- توزیع عادلانه غذا در جامعه اسلامی‌

وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ وَ غَیْرَ مَعْرُوشاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُکُلُهُ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُتَشابِهاً وَ غَیْرَ مُتَشابِهٍ کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ
آیه 141 انعام پس از ذکر آفرینش باغ‌های معروش و غیر معروش برای انسان‌ها به طور
ص: 354
خاص از محصولات دارای اهمیت اقتصادی و تغذیه‌ای برای انسان نام برده و تفاوت و تنوع این نعمات الهی را متذکر می‌شود. سپس پروردگار می‌گوید" از میوه آنها هنگامی که به ثمر نشست بخورید ولی فراموش نکنید که به هنگام چیدن حق آن را باید ادا کنید." و در پایان فرمان می‌دهد که" اسراف نکنید زیرا خداوند مسرفان را دوست ندارد." با توجه به اینکه آیات پیش از آن سخن از احکام خرافی بت‌پرستان به میان آورده که از زراعت ها و دامداریشان نصیبی برای بت‌ها قرار داده و عقیده داشتند که این سهام بایستی تنها به خادمان بت‌ها رسیده و مردم فقیر و عادی از آن بی‌بهره هستند این آیه شریفه صریحا با این احکام خرافی و تبعیض‌آمیز به مقابله پرداخته و می‌گوید خالق تمام این نعمات خداست و هم او دستور داده که از آنها بهره گیرید و البته اسراف نکنید بنابراین جز خدا که خالق آنهاست کسی حق تحریم و تحلیل آن نعمات را ندارد. (تفسیر نمونه)
سپس در جمله" اذا ثمر" با ذکر کلمه ثمر قبل از آن میان مفسران گفتگو است ولی ظاهرا هدف از این جمله این است که به مجرد آشکار شدن میوه بر درختان و خوشه و دانه در زراعت‌ها، بهره‌گیری از آن مباح و جایز است و بایستی حق مستمندان پرداخت شود و ادای این حق بایستی در موقع چیدن میوه و درو کردن محصول" یوم الحصاد" صورت گیرد (تفسیر نمونه).
اما در مورد اینکه منظور از پرداختن حق به هنگام درو چیست بعضی معتقدند همان زکات واجب یعنی یک دهم و یک بیستم است ولی باوجود اینکه این سوره مکی می‌باشد و حکم زکات در سال دوم هجرت یا بعد از آن صادر شده چنین احتمالی بعید می‌نماید. در روایات بسیاری از اهل بیت علیهم السّلام این حق غیر از زکات معرفی شده، و منظور از آن چیزی است که به هنگام حضور مستمند در موقع برداشت محصول به او داده می‌شود و حد
ص: 355
معین و ثابتی ندارد. و براساس روایات اهل بیت علیهم السّلام استفاده می‌شود که این یک حکم استحبابی بوده که هنوز به قوت خود باقی است (تفسیر نمونه).
تعبیر به کلمه یوم نیز ممکن است اشاره‌ای بر عزم و اراده آشکار بر پرداخت نصیبی به مستمندان و نیازمندان باشد و در روایات معصومین نیز بر این مطلب تاکید شده است (تفسیر نمونه).
از آیه مذکور چنین می‌توان استنباط کرد که داشتن برنامه‌های کلان اجرایی و سازماندهی شده برای توزیع عادلانه تمامی مواهب اقتصادی نظیر غذا، بین اقشار مختلف جامعه اسلامی خصوصا اقشار محروم از ضروریات جامعه اسلامی است (نظر نویسنده).

2- 11- مصرف بدون اسراف‌

در انتهای این آیه 141 انعام، خدا می‌فرماید: وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ اسراف به معنی تجاوز از حد اعتدال است و این جمله می‌تواند عدم اسراف در خوردن و یا عدم اسراف در بخشش بوده باشد. و نیز در آیه 31 اعراف وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ. کلمه اسراف کلمه بسیار جامعی است که هرگونه زیاده‌روی در کمیت و کیفیت و بیهوده‌گویی و اتلاف و مانند آن را شامل می‌شود و این روش قرآن است که به هنگام تشویق به استفاده کردن از مواهب آفرینش جلوی سوء استفاده از آن را گرفته و به اعتدال توصیه می‌کند (تفسیر نمونه).
پس چنین نتیجه می‌شود که یک محور از امنیت غذایی در جامعه اسلامی با تأمین شدن غذای مورد نیاز واقعی حاصل شده و تغذیه تجمل‌گرایانه در اسلام جایی ندارد (نظر نویسنده)
ص: 356

نتیجه‌گیری‌

از جمع‌بندی آیات فوق الذکر چنین نتیجه‌گیری می‌شود که امنیت غذایی از نگاه قرآن کریم دارای محورهای زیر می‌باشد.
1- با توجه به شباهت برخی نعمات دنیوی و بهشتی برای مومنان شاید بتوان این‌گونه نتیجه گرفت که بین امنیت غذایی در جامعه آرمانی اسلامی و بهشت توصیف شده در قرآن کریم نیز می‌تواند شباهت‌هایی وجود داشته باشد.
2- اگر فرض بر این باشد که در مورد امنیت غذایی بین جامعه آرمانی اسلام و بهشت قرآنی شباهت‌هایی وجود دارد در نتیجه آن‌گونه که اهل بهشت به طور دائم به غذاهای بهشتی دسترسی دارند، دسترسی به غذا در جامعه اسلامی نیز باید همیشگی باشد (دسترسی دائم به غذا).
3- مسلمانان بایستی در مورد دسترسی به غذا در آینده نیز اطمینان خاطر داشته باشند.
4- جامعه اسلامی می‌تواند از انواع غذا و محصولات کشاورزی بهره‌مند گردد به شرط آنکه طیب و حلال باشند (تنوع تغذیه).
5- تولید محصولات کشاورزی و مواد غذایی بایستی براساس مدیریت کلان، پیش‌بینی، برنامه‌ریزی و دانش تجربی صورت پذیرد.
6- این نکته باید مورد توجه قرار گیرد که مسلمانان نباید در تامین مواد غذایی به غیر مسلمانان وابسته باشند.
7- ایجاد امنیت غذایی در جامعه اسلامی زمینه‌ساز توسعه فرهنگ دینی خواهد بود به شرط آنکه تمامی افراد جامعه به صورت عادلانه به غذا دسترسی داشته و مصرفی بدون اسراف داشته باشند.
ص: 357
پس می‌توان تعریف قرآنی برای امنیت غذایی را این‌گونه آورد:" تولید آگاهانه و مدبرانه انواع غذاهای طیب و حلال در جامعه اسلامی بدون وابستگی به غیر مسلمانان و توزیع عادلانه آن به طوری که تمام افراد جامعه، دسترسی دائم به غذا داشته و از تأمین آن در آینده نیز مطمئن باشند و از آن بدون اسراف، مصرف کنند".
شاید بتوان این تعریف را به نظام اقتصادی نیز تعمیم داد با این بیان که نظام اقتصاد اسلامی بر مبنای تولید مدبرانه، توزیع عادلانه و مصرف بدون اسراف بنیان نهاده شده است.
ص: 358

منابع و مآخذ:

1. قرآن مجید
2. آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، قم
3. FAO( Food and Agriculture Organization ): The State of Food
ص: 359

پاسداری از منابع طبیعی در راستای سلامت انسان از دیدگاه قرآن‌

اشاره

دکتر علی دودمان کوشکی «1»

چکیده:

انسان به عنوان اشرف مخلوقات با مدد نیروی تفکر و تعقّل توانسته است بر بخش اعظم کره زمین تسلط یافته، با تسخیر اجزا این شبکه عظیم از آب، هوا، خاک و ... در تغییرات ایجاد شده‌ی پیرامون خود، نقش عمده‌ای را ایفا نماید. اشتیاق نامحدود انسان برای داشتن شرایط بهتر و ایده‌آل، همگام با رشد روزافزون جمعیت، او را واداشته است تا تمام عوامل محیطی را به نفع خویش دستخوش تغییرات نماید و گاه به طور ناخواسته مشکلات بزرگی را به بار آورد. با ادامه این تغییرات و تخریب محیط زیست و وارد کردن آلودگی‌های مختلف به منابع طبیعی، در آینده‌ی نزدیک، زمانی فرامی‌رسد که دیگر نمی‌توان هیچ اقدامی را در احیای منابع طبیعی و نجات محیط زیست انجام داد. لازم است با توجه به نقش ارزنده مسایل تربیتی و دینی، انسان مسلمان را متوجه نعمت‌های الهی ساخته و از او در پرتو آیات الهی و احادیث و شکرگزاری از نعمت‌های خداوندی، برای حفظ منابع طبیعی
______________________________
(1). عضو هیئت علمی دانشگاه ایلام.
ص: 360
و جلوگیری از آلودگی آن مدد جست.
در این مقاله برای پاسداری از سه رکن اساسی محیط زیست یعنی آب، خاک و هوا در تعالیم دینی، به آیات و روایاتی که در این زمینه وجود دارد، اشاره شده است.

واژگان کلیدی:

قرآن، احادیث، منابع طبیعی (آب، خاک، هوا).

مقدّمه:

میان هر موجود زنده و طبیعت یا به عبارت دیگر، محیط زیست پیرامونش رابطه‌ای متقابل وجود دارد. یکی از این موجودات زنده انسان است که به مدد نیروی تفکر و تعقل قادر است بر طبیعت مسلط گشته و طبیعت را آن‌چنان‌که می‌خواهد بر نیازهای خویش منطبق سازد و در آن تغییر ایجاد کند.
امروزه با افزایش بی‌رویه جمعیت و بهره‌برداری بی‌حد و مرز از طبیعت از یک طرف، و ورود آلاینده‌های مختلف از سوی دیگر امکان فعالیت بشر مختل گردیده است، با این حال، اسلام که برای تکامل ابعاد مادی و معنوی بشر راه را نشان داده است، این مسأله را از نظر دور نداشته و مورد ارزیابی قرار داده است.
اسلام، همواره تأکید کرده است که از نعمت‌های خداوند متعال با روش‌های مشروع، صحیح و عقلانی بهره‌برداری و از اسراف و تبذیر در آنها دوری شود.
بی‌شک بر پایه همین اصل، جلوگیری از آلوده نمودن هوا، هدر دادن آب، تخریب زمین مزروعی و پرهیز از اسراف و تبذیر در آنها، وظیفه همه اعضای جامعه می‌باشد.
البته مبانی حفاظت از محیط زیست از دیدگاه دینی هیچ‌گونه تباینی با بهره‌وری اصولی
ص: 361
از طبیعت ندارد بلکه با نحوه‌ی بهره‌وری از آن مرتبط است بنابراین توسعه‌ی پایدار به معنای بهره‌برداری از محیط زیست است که با تضمین بقای زمین همراه باشد.
بهره‌وری یکی از سنن الهی است. از دیدگاه دینی یک سلسله اصول کلی درباره بهره وری وجود دارد که می‌تواند بر نیازهای متغیر منطبق شوند و پاسخ‌گوی آنها باشند. یکی از این اصول قاعده" لا ضرر" است که بوسیله‌ی آن می‌توان هر حکمی را که باعث زیان باشد محدود ساخت.

بیان مسئله:

اشاره

انسانی که فارغ از تعهدات اجتماعی و شرعی، نسبت به آلوده نمودن منابع طبیعی (آب، خاک و هوا) اقدام نماید مجبور است در محیطی ناسالم زندگی کند و به طور طبیعی در محیط ناسالم و مسموم، ارزش‌های والای انسانی از بین خواهد رفت.
به‌جا است که انسان مسلمان پیرو رهنمودهای آیات قرآنی و سیره نبوی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم طبیعت و عوامل آن را بشناسد. زیرا مطالعه کتاب طبیعت، هم اسرار آن را برای بشر روشن می‌کند و نظم و انسجام آن را هویدا می‌سازد و هم به انسان‌ها کمک می‌کند که با سوار بر مرکب علم به استخراج منابعی که خداوند برای آنها قرار داده است بپردازند.
بازگشت به فرهنگ اصیل اسلام در این مقطع حساس- که بشر به اشتباه خود در برخورد با طبیعت پی برده- با همت و تلاش جدّی محافل حوزوی و علمی می‌تواند باب جدیدی از معارف اسلامی را به روی جامعه جهانی بگشاید و پرچمدار نهضت فراگیر بازگشت به طبیعت باشد.
آری، بحران آلودگی‌های آب، هوا و خاک آن‌چنان نگرانی برای جامعه بشری پدید آورده که باید نهضتی فراگیر علیه آن ترتیب داد.
ص: 362
آلودگی آب ناشی از ورود فاضلاب صنعتی، آلودگی هوا به دلیل رشد بی‌رویه جمعیت و استفاده‌ی بیش از حد از خودروهای شخصی، از بین رفتن خاک سطحی مورد استفاده‌ی موجودات زنده و نیز سایر عوامل مخرب، نقش مهمی در به هم زدن چرخه طبیعی محیط زیست دارد.
خداوند، انسان را به مطالعه کتاب آفرینش و آموزه‌های دینی و تفکّر و تدبّر در آنها دعوت نموده و به برخی مظاهر طبیعت سوگند یاد کرده است.
در قرآن، جلوگیری از هرگونه آلوده‌سازی محیط زیست و اسراف در مصرف آن در قانون کلی پیشگیری از ضرر تأکید شده است: «با دست خود خودتان را به هلاکت نیندازید» «1»
در این راستا، وضع مقررات توسط دولت، سرمایه‌گذاری مناسب، استاندارد شدن کارخانه‌ها، انتشار پیام‌های زیست محیطی، باورمندی به آموزه‌های دینی و نیز توجه به محیط زیست از جانب شوراهای شهر و روستا می‌تواند در بهبود وضعیت بهداشت محیط مثمر ثمر باشد.
در این مقال، سعی بر آن است به تبیین دیدگاه قرآن و آموزه‌های پیامبر بزرگ اسلام و پیشوایان شیعه درباره بهداشت آب، هوا و خاک و راهکارهای مناسب، جهت جلوگیری از آلودگی آنها با استناد به قرآن و سنّت پرداخته شود.

الف) آب‌

آب، به عنوان مایه‌ی اصلی حیات، معانی نمادین والایی را در خود نهفته دارد که از جمله آنها بهشت، زندگی، پاکی، زیبایی آبادانی و رافع عطش است. آب تبخیر شده از
______________________________
(1). بقره (2)، آیه 195
ص: 363
سطح زمین (آب سپهر) بصورت باران و برف دوباره به زمین برمی‌گردد و در قالب جویبارها و رودها بخشی به دریاها می‌ریزند و بخشی دیگر به زمین فرورفته، سفره‌های آب زیرزمینی را تغذیه می‌کنند. گیاهان با مکانیسم پمپ‌گونه‌ای (از طریق تارهای کشنده) آب را جذب نموده و از طریق تعرق به بیرون می‌فرستند. این مکانیسم اهمیت نقش درختان را در خلق اقلیم محلی، معین می‌دارد.
بدیهی است که دریاها و اقیانوس‌ها بزرگترین محل ذخیره آبی را تشکیل می‌دهند، البته این آب به دلیل داشتن املاح زیاد برای مصارف انسان به همین صورت بی‌بهره است.
دومین محل ذخیره آبی از لحاظ حجم، یخ‌های قطبی و کوه‌های یخی هستند که بیش از 20 درصد آب موجود را تشکیل می‌دهد که این نیز بدین صورت قابل استفاده نیست، تقریبا 7/ 0 درصد از تمامی ذخیره آبی در روی کره زمین دارای کیفیت نسبتا خوب می‌باشد و می‌تواند مورد استفاده انسان‌ها، جانوران و گیاهان قرار گیرد قرآن می‌فرماید:
«و ما برای شما آب را به قدر معین از آسمان رحمت، نازل در زمین ساختیم» «1»
و باز می‌فرماید: «آیا ندیدی که خدا فروفرستاد از آسمان آب را، پس براند به سوی خزانه‌هایی در زمین تا برآورد محصولاتی را که رنگ‌های متنوع دارند و سپس زرد و کوبیده شوند. همانا این یادآوری برای خردمندان است» «2»

ب) اهمیت آب در چرخه محیط زیست‌

1- آب مایه حیات تمام موجودات زنده:

زندگی تمام موجودات زنده به آب بستگی دارد، همان گونه که ماهی نمی‌تواند بدون
______________________________
(1). مومنون (23)، آیه 17
(2). زمر (39)، آیه 21
ص: 364
آب زندگی کند، ساکنان زمین هم قادر نیستند بدون آب به حیات خود ادامه دهند.
خداوند در قرآن می‌فرماید: «و از آب هر چیزی را زنده گردانیدیم»
آب از مهم‌ترین ترکیبات سلولی به شمار می‌رود و حلّال طبیعی یون‌های معدنی و مواد دیگر است. آب برای ادامه‌ی زندگی سلول نهایت ضرورت را دارد زیرا کلیه‌ی واکنش های زیست شیمیایی سلول (اعم از فیزیولوژیکی، آنزیمی ...) در محیط آبی صورت می‌گیرد.
اغلب مواد غذایی در صورتی می‌توانند وارد سلول شوند که به صورت محلول در آب باشند. اگر آب یاخته از بین برود، زندگی یاخته متوقف می‌شود. «1»

2- احتیاج موجودات زنده به آب به جهت تهیه مواد مختلف:

قسمت اعظم بدن گیاهان و جانوران را آب تشکیل می‌دهد. بطور متوسط 85 درصد وزن بدن انسان از آب تشکیل شده است. برگ‌های گیاهان عالی 90- 70 درصد آب دارد.
سه چهارم وزن ماهیچه‌های حیوانات خانگی را که برای تغذیه انسان مورد استفاده قرار می‌گیرد، آب تشکیل می‌دهد. «2»
آب، مهم‌ترین ماده غذایی به شمار می‌رود. روزانه تقریبا 3 لیتر آب برای هر انسان بالغ از طریق غذا و نوشیدن لازم است.
در هر 1000 گرم خون انسان، 350 گرم گلبول و 650 گرم پلاسما وجود دارد و در هر 350 گرم گلبول، 230 گرم آب موجود است. «3»
«او خدایی که آب از آسمان فروفرستاد که از آن بیاشامید و درختان پرورش دهید» «4»
______________________________
(1). اکبر یحیی‌آبادی، آب و جایگاه آن در اسلام و سایر ادیان، ص 29.
(2). فریده دخت سید مظفری، زیست‌شناسی سلولی و مولکولی، دانشگاه پیام نور، ص 49.
(3). همان، ص 93
(4). نحل (16)، آیه 10
ص: 365

3- تأمین اکسیژن مورد نیاز موجودات آبزی:

آب بخشی از محیط غیر زنده‌ی اکوسیستم‌ها را تشکیل می‌دهد و به شکل آب‌های بسته (شیرین) و آب‌های باز (شور) وجود دارد.
مرگ‌ومیر آبزیان بستگی به میزان اکسیژن در دسترس آن‌ها دارد. اکسیژنی که برای تنفس در اختیار موجودات آبزی است، اکسیژن محلول در آب است.
میزان اکسیژن محلول در آب بسته به نوع آب، درجه آلودگی و دمای آب تغییر می‌کند.
از سویی آلودگی، دمای آب را بالا می‌برد و اکسیژن محلول در آب را کاهش می‌دهد، کافی نبودن اکسیژن سبب مرگ آبزیان در اثر خفگی می‌شود. هم‌چنین اگر آب حاوی ذرات معلق بسیار باشد تأثیر مخربی به جانورانی که آبشش دارند می‌گذارد، زیرا روی تیغه های آبشش موجود، این مواد تجمع یافته آن‌ها را مسدود می‌کنند و سطح تبادل گاز را کاهش می‌دهند.

4- آب و نقش آن در گیاهان و چرخه محیط زیست:

اهمیت نباتات در تشکیل و ساماندهی محیط زیست مناسب و مساعد برای گیاهان، حیوانات و انسان‌ها چیزی است که مورد توجه قرآن و معصومین علیهم السّلام می‌باشد.
نعمت بزرگ خدا «آب» سبب می‌شود که باغ‌های خرم با میوه‌های مطبوع و متنوع و گونه‌های گیاهی که ارزش غذایی زیادی دارند بوجود آیند و ساکنین کره خاکی از آب به روش‌های اقتصادی بهره‌گیری لازم بنمایند تا متناسب با اقلیم و جمعیت منطقه، شرایط مناسب زندگی برای خود و نسل‌های بعدی فراهم آورند. اگر به جغرافیای زیستی موجودات زمین به ویژه انسان‌ها در کنار رودخانه‌ها، کشتزارها، دریاها، کوه‌ها، دشت‌ها و تاکستان‌ها بنگریم درمی‌یابیم که رابطه و پیوند زیبای آب و حیات و زندگی رقم
ص: 366
خورده و به این سادگی نمی‌توان آن‌ها را از یکدیگر جدا ساخت و برعکس اگر موقعیت های زیستی را در دشت‌های خشک و بی‌آب و علف بنگریم، پراکندگی و مهاجرت جمعیت، اقتصاد بسیار ضعیف، حاکمیت روحیه‌ی ناامیدی، تغذیه‌ی نامناسب (ناکافی) و بی‌نشاطی ... از شاخص‌های زندگی در آن مکان‌ها است.
چه زیبا و جالب امام صادق علیه السّلام در جواب سوال فردی که پرسید: آب چه طعمی دارد؟
فرمودند: «طعم آب، طعم حیات و زندگی است» «1»

5- آب و نقش آن در خلق جنبنده و حیوانات چرخه محیط زیست:

تنوع حیات با چهره‌های متفاوت از جنبندگان تک‌سلولی تا وال‌های دریایی، از حشرات تا پرندگان، از حیوانات کوچک و سبک‌وزن تا حیوانات بزرگ و سنگین وزن و ... هرکدام در جایگاه و موقعیت خودشان عامل و عللی هستند برای زیستن و زندگی کردن خود و دیگران که همگی شکل‌گیری و خلقت خود را مرهون «آب» می‌دانند و آب را مخلوق خدا به حساب می‌آورند.
اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ «2» یعنی: «پروردگار شما کسی است که تمام جنبندگان را از آب خلق کرد».

ج- اهمیت آب و خواص فیزیکی آن:

بالا بودن گرمای ویژه، گرمای تبخیر، نقطه جوش و قدرت حلالیت از ویژگی‌های آب محسوب می‌شود. این ویژگی‌ها باعث می‌شود که محیط سلول گرمای یکنواختی را به خود بگیرد و تغییرات آنی محیط خارج، حد اقل تأثیر را بر روی پروتوپلاسم داشته باشد.
______________________________
(1). محمد باقر مجلسی، بحار الانوار ج 66، ص 447.
(2). نور، آیه 45.
ص: 367
هم‌چنین وزن مخصوص آب بستگی به درجه حرارت و مواد محلول در آن دارد.
بنابراین با تغییر درجه حرارت و مواد محلول موجود در آب وزن مخصوص آن نیز تغییر می‌یابد
در 4 درجه سانتیگراد آب شیرین بیشترین وزن مخصوص را دارد که فیزیکدانان آن را مساوی «یک» قرار داده‌اند. در 100 درجه سانتی‌گراد چگالی آب 24/ 1 کمتر از چگالی آن در صفر درجه می‌باشد «1»
اما این یک استثنا عجیب است چراکه قاعدتا وزن مخصوص کلیه مواد با افزایش درجه حرارت، کمتر و با کاهش آن، بیشتر می‌شود.
ویژگی‌های غیر عادی آب دارای اهمیت حیاتی است و باعث شناور ماندن یخ بر روی آب شده و به این ترتیب مانع از ورود سرما به طبقات پایین‌تر می‌گردد.
«اگر بخواهید نعمت‌های بی‌حد و حصر خدا را شماره کنید هرگز نتوانید» «2»

د- انواع آب‌ها و روش‌های آلودگی‌زدایی از آن‌ها:

اشاره

وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَکاً «3» یعنی: «از آسمان آبی خجسته و مایه برکت نازل کردیم».
وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُمْ یعنی: «و برای شما از آسمان آب فرومی‌فرستد و به وسیله آن شما را طاهر و پاکیزه گرداند» «4»
نزولات آسمانی که بصورت باران و برف و تگرگ از آسمان فرومی‌بارد، پاکیزه‌ترین و خالص‌ترین آب‌ها در طبیعت هستند و ازاین‌رو خداوند، این نوع آب را در قرآن به عنوان آب پاک و طاهرکننده معرفی کرده است. اما همین نعمت خداوندی که رفع‌کننده‌ی
______________________________
(1). پرویز کردوانی، منابع و مسائل آب در ایران، ص 23.
(2). نحل (16)، آیه 18
(3). ق (50)، آیه 9
(4). انفال (8)، آیه 11
ص: 368
آلودگی‌هاست در فضای شهرهای صنعتی در اثر آلاینده‌ها و غبار و گازهای سمی، آلوده شده و در بعضی موارد منجر به ایجاد باران‌های اسیدی می‌گردد. اگر آب خاصیت پاک‌کنندگی نداشت، جسم و جان ما آلوده می‌شد. پس لازم است انسان مسلمان از آلوده کردن آب، ماده‌ای که در قرآن از آن به عنوان «طهور» نام برده شده جلوگیری کند.

1- آب‌های درونی یا زیرزمینی:

حجم زیادی از آب‌ها، درون خاک فرومی‌روند و چون به طبقه سخت زمین می‌رسند، در آنجا ساکن می‌شوند و سپس یا بصورت چشمه درمی‌آیند و انسان‌ها، آن را با حفر چاه از زمین استخراج می‌کنند و یا از آن برای آشامیدن، کشاورزی و یا صنعت استفاده می‌کند.
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَکَهُ یَنابِیعَ فِی الْأَرْضِ «1» یعنی: «آیا نمی‌بینی که خداوند آب را از آسمان فروفرستاد و آن را در نهرهای زمین روان ساخت».

2- آب‌های شیرین سطحی:

این آبها یا جاری هستند مانند نهرها و رودها و یا راکد هستند مانند دریاچه‌های آب شیرین.
آب‌های سطحی بعد از بارندگی با شست‌وشوی مواد گوناگونی از سطح زمین، آلوده می‌گردند. اما این آلودگی‌ها می‌توانند بصورت طبیعی و خودبه‌خود توسط مکانیسم های زیر از بین بروند.
- ته‌نشین شدن ذرات معلق
- فعل و انفعالات شیمیایی
- فعل و انفعالات میکروبی توسط میکرو ارگانیسم‌های تجربه‌کننده
______________________________
(1). زمر (39)، آیه 21
ص: 369
- تابش نور خورشید
- رقیق شدن آب‌های آلوده با وارد شدن به رودخانه‌ها «1»
اما مسئله مهم این است که امروزه میزان مواد آلوده‌کننده‌ای که وارد آب‌ها می‌گردد بیش از آن است که آب رودها و یا دریاها فرصت تحلیل و حذف آن‌ها را پیدا کنند و ازاین‌رو آلودگی‌ها در منابع آبی تجمع می‌یابد و اگرچه اثرات آلودگی‌ها بسیار متفاوت است اما جهت کلی، برهم زدن تعادل طبیعی و محیط زیست و در نهایت کاهش زندگی و حیات بر سطح زمین است.
وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً «2» یعنی: «و در زمین کوه‌های بلند قرار دادیم و شما آبی خوش‌گوار بنوشانیدیم».

ه- بهداشت آب در آموزه‌های پیامبر اعظم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم‌

از سنت‌هایی که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از آن پیروی می‌فرمود؛ حفظ نظافت شهری بخصوص معابر و کوچه‌ها بود. این دستورات تأثیر بسزایی در نظافت شهر مدینه داشت، علاوه بر آبریزگاه‌های اختصاصی منازل، براساس این دستورها آبریزگاه‌هایی در نقاط معینی از شهر ایجاد شد که آن‌ها را «مَصانِعَ» می‌نامیدند «3».
اسلام، همواره بر تأمین آب سالم و گوارای مسلمانان اهمیت می‌ورزید و حکام سرزمین‌های اسلامی خود را موظف به رعایت این امر و آسودگی مردم می‌دیدند.
هم‌چنین در زمان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وقف به عنوان یک نظام، شناخته می‌شد بطوری که در شهرهای کوچک و بزرگ آب‌انبارها، سقاخانه‌ها، حوض‌هایی برای آب دادن
______________________________
(1). عباسعلی محمودی، آب و بهداشت در اسلام، دفتر تحقیقات و نشریات ص 12.
(2). مرسلات (77)، آیه 27
(3). السمهودی، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، ج 2، ص 693.
ص: 370
چهارپایان و حمام‌هایی احداث گردید که صاحبان اصلی، آن‌ها را وقف مردم کرده بودند «1» با دعوت اسلام به رعایت نظافت و پاکیزگی، کاربرد حمام‌های عمومی در شهرهای اسلامی رونق یافت و مسئولان شهری، فعالیت این حمام‌ها را به لحاظ عدم مزاحمت برای اهالی از طریق دودی که به راه می‌انداختند کنترل می‌کردند و بر نحوه تأمین آب آن‌ها و چگونگی دفع فاضلابشان نظارت می‌کردند و در طراحی این حمام‌ها روی آب پاک، بسیار تأکید شده و لذا حوض‌های حمام‌ها و قنات‌های آن را طراحی کردند که از نظر شرعی بلامانع باشد همان‌طور که گفته شد در دستورات الهی دین مبین اسلام، آب اهمیت ویژه‌ای دارد.
«و از آسمان آب طاهر و پاک‌کننده فروفرستادیم» «2»
«و اوست خدایی که بشر را از آب بیافرید» «3»
لذا مسلمانان به پاکیزگی آب اهمیت ویژه‌ای داده و در تعیین موقعیت بنای شهر سالم مهمترین نقش را به آب داده‌اند.
یکی از راه‌های تصفیه آب، عبور دادن آن از طبقات مختلف است که در نتیجه مواد معلق و آلاینده‌های دیگر موجود در آب توسط مکانیسم‌هایی نظیر غربال شدن، جذب سطحی و ... از آب جدا گشته و از قسمت زیرین، آب گوارایی جریان می‌یابد. آب با عبور از طبقات و لایه‌های کوه بطور طبیعی تصفیه می‌گردد و هرچه ارتفاع کوه بیشتر باشد، آب بیشتر تصفیه طبیعی می‌شود. افزون بر اینکه وقتی آب در پله‌پله‌های کوه و آبشارها و تنگناهای دره‌ها جریان می‌یابد، به جوش و خروش درمی‌آید و اکسیژن
______________________________
(1). همان، ج 3، ص 961.
(2). فرقان (25)، آیه 48
(3). فرقان (25)، آیه 53
ص: 371
محلول فراوانی دریافت می‌دارد که این اکسیژن محلول علاوه بر آنکه آب را گواراتر می‌کند، موجب تجزیه بیشتر مواد آلی و تصفیه شدن بیشتر آب می‌گردد.

و- نقش ضدعفونی‌کنندگی آب‌

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: (الماء یطهّر و لا یطهّر) «1» پیامبر فرمود: آب پاک‌کننده است نه پاک شونده موثرترین و کارآمدترین عامل شستشوی طبیعت و مهیاسازی شرایط عالی زیست محیطی بر روی جامعه‌ی موجودات زنده همانا «آب» است. آب به طور طبیعی، پاک خلق شده و نمی‌تواند ناپاک باشد. علت ضدعفونی کردن آب، از بین بردن و یا غیر فعال کردن میکرو ارگانیسم‌های بیماری‌زا (پاتوژن) از جمله باکتری، جلبک، ویروس و غیره است. با توجه به عوامل بیماری‌زایی که در آب وجود دارد، شارع مقدس اسلام که جزئی‌ترین دستورات بهداشتی را مدّ نظر دارد، در مورد ضد عفونی آب بوسیله جوشیدن، راهنمودهای فراوانی در احادیث و روایات نموده است از جمله پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می‌فرمایند:
(الماء المغلی أنفع من کل شی‌ء) «2» یعنی: «آب جوشیده نافع‌تر از هر چیز است»
هم‌چنین از رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نقل شده است:
(الماء المسخن اذا غلیت سبع غلیات و قلبته من اناء الی اناء یذهب بالحمی و ینزل القوه فی الساقین و المقدمین) «3»
یعنی: «آب گرم را هرگاه هفت بار جوشانده و از ظرفی به ظرف دیگر برگردانی تب را برطرف می‌کند و به ساق و قدم‌ها قوت می‌بخشد»
آب جوشیده، اکسیژن وco 2 محلول خود را از دست می‌دهد لذا تغییری در طعم آن
______________________________
(1). عبد الکریم بی‌آزار شیرازی، رساله نوین فقهی پزشکی و بهداشت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، سال 74، 84.
(2). محمد شریعت پناهی، مبانی بهداشت محیط، انتشارات دانشگاه تهران، ص 52.
(3). همان، ص 72.
ص: 372
حاصل می‌شود که امروزه برای رفع این اشکال، آب جوشیده‌ی خنک شده را هوادهی می‌کنند به همین دلیل در برخی احادیث کلمه (الماء الفار) «1» یعنی آب جوشیده از جوشش ایستاده و خنک شده مشاهده می‌شود.

ز- آثار سودمند آب از دیدگاه قرآن و معصومین علیهم السّلام در محیط زیست:

«آب مایه حیات زمین و زمین بی‌آب مرده و افسرده است» «2»
«آب در حیات گیاهان، حیوانات، آدمیان، مزارع و ... نقش اساسی دارد» «3»
از امام صادق علیه السّلام نقل شده است: «چهار چیز چهره را روشن و نورانی می‌کند و یکی از آنها نگاه‌کردن به آب جاری است» «4»
امام سجاد نیز چنین می‌فرماید: «دو چیز معده را اصلاح می‌کند یکی انار و دیگری آب ولرم» «5»
پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می‌فرماید: «کسی که نخلی (درختی) را بکارد، چاهی حفر کند و آبی را جاری سازد دارای یادگار و صدقه جاریه است» «6»

ح- جلوگیری از آلودگی آب و قرار دادن حریم برای آبها:

قرآن که کتاب خداست و هدفش بیان آیات الهی، جهت تنبیه و توجه دادن مردم به پدیده‌های طبیعت می‌باشد، می‌خواهد بشر را از بسیط زمین به اوج معرفت و عشق و آگاهی به خالق هستی برساند و چه معرفت و عشقی بالاتر از اینکه نعمت آب را بشناسد
______________________________
(1). مریم علیرضایی، مقاله بهداشت محیط در اسلام، سال 1376، ص 7.
(2). حج (22)، آیه 5- بقره (2)، آیه 164
(3). عبس (80)، آیه 23
(4). مجلسی، بحار الانوار، ج 76، ص 289.
(5). میرزا حسن نوری مستدرک الوسایل، ج 13، ص 46.
(6). مجلسی، بحار الانوار، ج 66، ص 453.
ص: 373
و در خدمت سلامت محیط زیست بکار بندد و مدبرانه در آن تصرف کند و رمز و راز بقای خود و عوامل اساسی محیط زیست را در استفاده‌ی بهینه و عاقلانه از «آب» رقم بزند.
آب رحمت فراگیر الهی است؛ عامل سرسبزی، شادابی، نشاط و برکت و روح‌نوازی.
آب در چشم‌انداز انسان شورانگیز و دلپذیر است.
مراجعه به روایات و بررسی آن‌ها در زمینه بهداشت آب، گویای این واقعیت است که هیچ دستور بهداشتی در اسلام فراموش نشده است.
مولای متقیان امام علی علیه السّلام هنگام نگاه به آب فرمود:
(الحمد للّه الذی جعل الماء طهورا و لم یجعله نجسا) «1» یعنی: «سپاس خدای را که آب را پاکیزه قرار داد و نه نجس»
هم‌چنین می‌فرمایند:
(خلق اللّه الماء طهورا لا ینجسه بشی‌ء الا ما غیر لونه أو طعمه او ریحه) «2» یعنی: «خداوند آب را پاک آفرید و نجس نمی‌شود مگر زمانی که رنگ و بو و مزه آن تغییر کند».
در این حدیث مستقیما به کیفیت‌های فیزیکی آب اشاره شده است.
در فقه اسلامی آلوده کردن آب به نجاسات منع شده چنان‌که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از تخلیه فضولات در آب نهی فرمود:
(نهی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ان یتغوط علی شفیر بشی‌ء ماء یستعذب منها) «3»
هم‌چنین در کتاب الطهاره علامه آمده: «ادرار کردن در خانه‌های خزندگان و در آب،
______________________________
(1). حر عاملی، وسایل الشیعه، ص 106.
(2). همان، ص 109.
(3). عبد الکریم بی‌آزار شیرازی، رساله نوین فقهی پزشکی، ص 26.
ص: 374
مکروه است و در آب راکد کراهتش بیشتر است» «1».
اعتقادات مذهبی، نقش عمده‌ای در بالا بردن سطح دانش و فرهنگ عمومی مردم در شناخت آب و استفاده بهینه از آن دارد در 43 سوره قرآن کریم 63 مرتبه از آب تحت عنوان ماء یاد شده است و هم‌چنین در احادیث و اخبار منقول از پیامبر اسلام مسائل علمی جالب توجه و پسندیده‌ای در مورد آب و بهداشت آن نقل شده است. «2».
امام صادق علیه السّلام می‌فرماید: «انسان برای عمر طولانی آفریده شده است اما او به عدم رعایت بهداشت عمر خود را کوتاه می‌کند» «3»
حضرت نبی اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یکی از بهترین خیرات را جاری کردن آب و حفر قنات می‌دانند و خود نیز برای رونق و آبادانی و مهیا ساختن شرایط زندگی مساعد و مناسب و حفر قنات کوشا بودند. «4» از امور مورد تأکید اسلام رعایت نظافت و سالم‌سازی محیط زندگی است.
لذا از آلوده کردن معابر، مجاری آبگیرها، نهرها و ... نهی شده است.
اسلام، خاتم ادیان آسمانی، کامل‌ترین و جامع‌ترین برنامه‌ها را برای سعادت و کمال انسان چه در دنیا و چه در آخرت ارایه داده است و طبق حدیث ثقلین، قرآن و عترت پیامبر بهترین راهنمایان برای انسان‌ها هستند. رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می‌فرماید: «باید فاصله چاه‌های بادیه از یکدیگر حد اقل 25 زرع و فاصله‌ی چاه‌های زراعتی 500 زرع باشد» «5»
احکام فقه اسلامی نیز وضعیت مجاورت چاه‌های آب منازل و یا فاضلاب‌های
______________________________
(1). همان، ص 91.
(2). حر عاملی، وسایل الشیعه، جلد 1، باب 1، ح 8.
(3). مجلسی بحار الانوار ج 65، ص 274.
(4). میرزا حسین نوری مستدرک الوسایل، ج 14، ص 35.
(5). نابلسی، الملاحه علم فی الفلاحه، انتشارات دار آلافاق، ص 21.
ص: 375
همسایگان را مشخص کرده است و اساس این احکام مبتنی بر اصل اسلامی «لا ضرر و لا ضرار» «1» نهاده شده است.

ط- پرهیز از اسراف در مصرف آب در آموزه‌های پیامبر اعظم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم‌

در دین مبین اسلام از اسراف در مصرف آب، قطع درختان و ... نکوهش شده است.
اصل لا ضرر یکی از اصول مسلم فقهی است که در حقیقت روح حاکم بر تمام قوانین اسلامی است. پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند: (ایاکم و السرف فی المال و النفقه و علیکم بالاقتصاد) «2»
یعنی: «از اسراف در مال و خرج زندگی بپرهیزید و هرگز جانب اعتدال را رها نکنید.»
روایاتی که از زیاده‌روی و اسراف در مصرف آب به شدت نهی و نکوهش کرده است الگوی رفتاری خوبی است برای صرفه‌جویی این عنصر حیاتی و پرهیز از مصرف بی‌رویه آن است. پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از راهی می‌گذشت، «سعد» را در حال وضو گرفتن دید فرمود:
ای سعد! اسراف مکن، سعد گفت: ای پیامبر خدا! آیا در وضو هم اسراف است؟
حضرت فرمود: آری، گرچه در کنار نهری باشی «3».
بنابراین برای بقاء ضرورت دارد انسان، در حفظ، عدم آلودگی، عدم اسراف منابع طبیعی و مواد غذایی و به ویژه آب بکوشد و چون آب منشأ حیات هر موجودی است، اسراف و آلوده کردن آن، گناهی است در حق آفرینش و تمام موجودات زنده.
خداوند متعال آب را مایه و اصل زندگی قرار داده است.
وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ «4» یعنی: «و خداوند همه جنبندگان را از آب آفرید».
______________________________
(1). همان، ص 47.
(2). محمد رضا حکیمی، الحیاه، نقل از فرهنگ جهاد، ج 4، ص 82.
(3). همان، ج 4، ص 84.
(4). نور، آیه 45.
ص: 376
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ ثَمَراتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوانُها ... «1»
یعنی: «آیا ندیدی که خدا باران را از آسمان فرو آورده و با آن انواع میوه‌های گوناگون و رنگارنگ پدید آورد ...»
در آیات 68 تا 70 سوره واقعه روی مسأله آب آشامیدنی انسان تأکید شده است؛ خداوند می‌فرماید: أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ* أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ* لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَوْ لا تَشْکُرُونَ
یعنی: «آیا به آبی که می‌نوشید اندیشیده‌اید؟ آیا شما آن را از ابر نازل می‌کنید؟ یا ما نازل کردیم.» بعد می‌افزاید: اگر ما بخواهیم، این آب گوارا و شیرین را تلخ و شور قرار دهیم پس چرا شکر این نعمت بزرگ را به جا نمی‌آورید که شکر این نعمت چیزی جز استفاده بهینه و حفاظت از منابع آبی نیست.

ی) خاک‌

سنگ‌های سفت و سخت موجود در سطح زمین، در نتیجه تأثیر عوامل فیزیکی به مرور زمان خرد می‌شود. این مواد که از تخریب سنگ حاصل شده، به صورت طبقه‌ای کم و بیش ضخیم روی سنگ اولیه را که هنوز تحت تأثیر عوامل خارجی واقع نشده است، می‌پوشاند. در نتیجه تأثیر عوامل جوی (آب، اکسیژن، گاز کربنیک و غیره) مواد معدنی متعددی به وجود می‌آید. طبقه‌ای که از تخریب سنگ به طریق مذکور، بوجود آمده است، محیط زندگی و محل فعالیت موجودات پست و عالی می‌گردد. بر اثر فعالیت موجودات خاک‌زی، جهت و شدت پدیده‌های تخریب، تغییر می‌یابد چون فقط قسمتی از بقایای گیاهی و جانوری به وسیله جانوران کوچک و ذره‌بینی تجزیه می‌شود و قسمتی
______________________________
(1). فاطر (35)، آیه 27
ص: 377
دیگر به ترکیبات ثابت و پایدار تبدیل می‌گردد، لذا ماده عالی به تدریج در خاک زیاد می‌شود، مواد حاصل از تخریب سنگ‌ها، مخلوط با مواد آلی تجزیه شده و تجزیه نشده، موجودات زنده «خاک» را تشکیل می‌دهند (43).
بنابراین خاک قسمت سطحی پوسته زمین است که بر اثر عوامل مختلف فیزیکی، شیمیایی و حیاتی به وجود می‌آید.
خاک به عنوان ماده اولیه خلقت و هم‌چنین جایگاه نهایی بدن، از عناصری است که تقریبا همه نیازهای مادی انسان را در خویش نهفته داشته و آن‌ها را به او می‌رساند. از طرف دیگر در موارد مهمی مانند تطهیر می‌تواند جایگزین آب و عوامل پاکی و آمادگی انسان برای انجام فرامین دینی شود. خاک سجده‌گاه انسان است.
پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: «کسی که زمین مرده‌ای را احیا کند از آن اوست» (44)
خداوند حکیم در آیه 10 سوره الرحمن می‌فرماید: وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ یعنی:
«و زمین را برای خلایق آفرید» و نیز در آیه 29 سوره بقره می‌فرماید: هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً «اوست خدایی که همه آنچه را در زمین وجود دارد برای شما آفرید.»
منابع طبیعی از جمله خاک از مصادیق بارز و آشکار نعمت‌های الهی و مواهب خدادادی است، بنابراین انسان وظیفه دارد در حمایت، احیاء و آبادانی آن نهایت دقت و کوشش را بنماید تا شکر نعمت را به جا آورد.
دین اسلام دستورات کامل و برنامه‌های جامعی در این موارد دارد.
از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم روایت شده که فرمود: (تحفظوا من الارض فانها امّکم) «1»
یعنی: «از زمین (آب، خاک و آنچه در آن است) حفاظت کنید، به درستی که آن
______________________________
(1). میرزا حسن نوری، مستدرک الوسائل، چاپ دوم، 1408، ص 295.
ص: 378
مادر شماست»
اسلام برای حفاظت و بهداشت اهمیت فوق‌العاده‌ای قایل است و آن را از نشانه‌های ایمان می‌داند. در واقع اگر اسلام بر حمایت عناصر اساسی در محیط زیست و حفاظت آن‌ها تأکید دارد به خاطر خیر و تأمین ضروریات و حاجت‌های انسان، چه برای نسل حاضر و چه نسبت به نسل‌های آینده است.

ک- اثر خاک پاک زنده در از بین بردن آلودگی‌های محیط زیست:

قرآن کریم در چند آیه در مورد بکار بردن «خاک پاک» به عنوان پاک‌کننده آلودگی ها در جائی که آب وجود ندارد، تأکید نموده و خاک پاک زنده بصورت خاک سطحی در مجاورت باد و تابش خورشید که در بلندی‌ها وجود دارد بیان شده است و فایده‌ی بهداشتی آن با عنایت به آیه 43 سوره نساء این است که خاک پاک و زنده به علّت باکتری های فراوان می‌تواند آلودگی‌ها را از بین ببرد و چه‌بسا اگر این خاصیت در خاک نبود، کره زمین در مدت کوتاهی مبدل به یک کانون عفونت می‌شد. «1»
اهمیت خاک پاک زنده در محیط زیست به سه دلیل غیر قابل انکار است:
پاک کردن آلودگی‌های خاک سطحی
پاک کردن آب‌های زیرزمینی
پاک کردن آلودگی‌های هوا

ل- بهره‌وری از خاک:

خاک، نخستین و گرانبهاترین مایه تشکیل‌دهنده کره زمین و منبع همه حرکات و گاهواره‌ی زندگی انسان است.
______________________________
(1). مکارم شیرازی تفسیر نمونه، ج 3، ص 401.
ص: 379
خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ کَالْفَخَّارِ «1» یعنی: «انسان را از گل خشکیده‌ای همچون سفال آفرید». زمین و نعمت‌های آن، اعم از آب، خاک و مرتع که از مصادیق بارز منابع طبیعی به شمار می‌روند جزو انفال و متعلق به حکومت اسلامی می‌باشند و جهت عموم مسلمین با اجازه‌ی دولت اسلامی مصرف می‌گردند. خاک ودیعه‌ی ارزشمند الهی در نزد مردمان هر جامعه و ثروت ملی آن محسوب می‌شود که نه تنها باید در حفظ و حراست این سرمایه ملی سعی وافر نمود، بلکه می‌بایست با اتخاذ سیاست‌های بهره‌برداری اصولی و فنی و احیا این گرانبهاترین چشمه‌ی حیات، آن را به نسل‌های آینده مسترد کرد.
اعمال سیاست‌های اصولی بهره‌برداری و حفظ و احیاء خاک، منوط به میزان توجه و عنایت جدی طبقات مردم از طریق تصویب قانون، ارایه طرح و برنامه و اجرای دقیق و مقررات موضوعه همراه با ترویج و آموزش و ارتقاء هرچه بیشتر سطح آگاهی ملی میسر می‌باشد. سالیانه 5، 1 میلیون هکتار در به سطح بیابان‌های کشورمان افزوده می‌شود و تپه های عظیم شن را بوجود می‌آورد، در هر دقیقه 200 تن خاک از سطح مزارع، مراتع و جنگل‌ها راهی دریا، دریاچه‌ها و پشت سدها می‌شود و در واقع هرساله در ایران بطور مستمر در هر هکتار حدود 15 تن خاک در اثر فرسایش آبی شسته می‌شود که به معنای از دست دادن 76 کیلوگرم ازت 24 کیلوگرم فسفر و 8 کیلوگرم پتاس در هکتار است «2».
اگر قیمت مواد غذایی داخل خاک را حساب کنیم سالیانه حدود 6/ 7 میلیارد دلار از مواد غذایی داخل خاک را از دست می‌دهیم. خاک آغشته به آب به کمک نور خورشید گیاهان را تغذیه کرده و گیاهان متقابلا خاک و اتمسفر مجاور را تعدیل می‌کنند و همین
______________________________
(1). الرحمن (55)، آیه 14
(2). پرویز کردوانی، جغرافیای خاک‌ها، ص 15.
ص: 380
به نوبه خود مواد غذایی علف‌خوارانند و علفخواران نیز خوراک گوشت‌خواران می‌شوند. «1» (زنجیره غذایی). بنابراین خاک، منبع همه برکات، گیاهان، معادن، محل ذخیره آب‌ها و سرچشمه‌ی پیدایش هر موجود زنده‌ای می‌باشد.
- خاک، منشأ منابع غذایی و منبع معادن مختلف و سایر نعمت‌های الهی است.
- خاک، یک دانه می‌گیرد و گاه صد دانه پس می‌دهد.
- خاک بستر انسان و گاهواره زندگی اوست و دارای فواید فراوان است.
قرآن مجید در سوره غاشیه، آیه 20 درباره اهمیت زمین (خاک) می‌فرماید: أَ فَلا یَنْظُرُونَ ... وَ إِلَی الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ یعنی: «آیا به زمین نگاه نمی‌کنند که چگونه گسترده شده؟» در نگاهی عمیق و دقیق به کلام حکیمانه حضرت علی علیه السّلام به اهمیت آب و خاک و جایگاه آن در زندگی انسان پی می‌بریم:
(من وجد ماء و ترابا ثم افتقرفأ بعده اللّه) «2»
یعنی: «هرکس آب و خاکی داشته باشد با این حال فقیر باشد خدا او را از رحمت خویش دور کند».

م- بررسی عوامل موثر در تشکیل و فرسایش خاک:

1- آب و هوا:

همان‌طور که آب و هوا در نقاط مختلف متفاوت است، تأثیر آن در تشکیل و تخریب خاک در نقاط مختلف نیز متفاوت است. بدیهی است که درجه حرارت در محل‌های مرتفع بسیار پایین است. در آخرین حدی که خاک تشکیل می‌شود، متوسط درجه
______________________________
(1). سید محمد شفیعی، تأثیر محیط زیست در انسان، نشر ارکان، سال 1376، ص 37.
(2). حر عاملی، وسایل الشیعه، کتاب احیاء الاموات، ص 192.
ص: 381
حرارت سالیانه به صفر و حتی چند درجه زیر صفر می‌رسد.
«و زمین را نمی‌نگرند که آن را بگستردیم و در آن کوه‌های استوار بیفکندیم و هر نوع گیاه با حسن و طراوت از آن برویانیدیم ...» «1»

2- گیاهان:

گیاهان نه تنها در تکامل و تشکیل خاک موثرند، بلکه در حفظ و ثابت نگه‌داشتن خاک نیز تأثیر بسیار دارد.
«زمین پاک نیکو، گیاهش به اذن خدا نیکو برآید و زمین خشن ناپاک، بیرون نیاورد جز گیاه اندک و کم‌ثمر» «2»

3- انسان:

انسان در طول سالیان دراز، زراعت و انجام عملیاتی از قبیل شخم زدن و آبیاری کردن، اضافه نمودن کودهای آلی و معدنی و تراس‌بندی زمین‌های پرشیب، اضافه کردن ماسه به زمین‌های سخت و سفت، قطع بی‌رویه‌ی درختان جنگلی و انهدام آن و استفاده بی‌موقع و بیش از حد از مراتع، در اثر چرای مفرط دام‌ها که باعث سخت شدن زمین و در نتیجه فرسایش خاک می‌شود و هم‌چنین اصلاح و عمران زمین‌های شور و باتلاقی، موجب تغییرات زیادی در خواص فیزیکی، حیاتی و شیمیایی خاک شده که به طور مستقیم و غیر مستقیم در تکامل و تشکیل خاک و نیز تغییر و فرسایش آن دخالت داشته است.

4- ناهمواری:

ناهمواری یکی از مهم‌ترین نیروهای موثر در تشکیل و هم‌چنین در تخریب خاک به
______________________________
(1). ق (50)، آیه 7
(2). اعراف (7)، آیه 58
ص: 382
شمار می‌رود. شیب‌های فوق‌العاده تند و آب و هوای کوهستانی، نمو و توسعه گیاهان و هم‌چنین تشکیل خاک را محدود می‌سازد.
بنابراین همان گونه که در مبحث آب ذکر شد، انسان مسلمان در برابر خاک نیز مسئول است و از این نعمت الهی بایستی به خوبی محافظت کند و از آلودگی آن بپرهیزد.
زیرا در سرزمین‌های بد طینت و شوره‌زار جز گیاه ناچیز و بی‌ارزش نمی‌روید و این انسان است که با استفاده بدون حد و مرز از کودهای شیمیایی و با ریختن فاضلاب‌ها و زباله‌های شیمیایی و صنعتی، قابلیت و استعدادهای زمین را برای ثمردهی گرفته و آن را به سرزمین شوره‌زار و خبیث تبدیل می‌کند.
پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از خداوند نقل می‌کنند که فرمود: (جعلت الارض لک و لامتک کلها مسجدا و ترابها طهورا) «1»
«تمامی زمین را برای تو و امت تو مسجد و خاک آن را پاک‌کننده قرار دادیم»

ن- هوا

از مهمترین عناصر و منابع حیاتی طبیعت که تمام موجودات زنده بدون استثنا از آن سود می‌جویند، هوا است.
جو زمین که هم‌چون سقفی بلورین اطراف را احاطه کرده، در عین اینکه مانع از تابش نور خورشید نیست، به قدری محکم و مقاوم است که از سدی پولادین با چندین متر ضخامت نیز محکم‌تر است. مفهوم برخی از آیات قرآنی نیز مؤید همین مطلب است مانند:
وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً «2» یعنی: «و آسمان را سقف محفوظی قرار دادیم».
______________________________
(1). جوادی آملی، تفسیر موضوعی، ص 124.
(2). انبیاء (21)، آیه 32
ص: 383
مقصود از کلمه «سما» در این آیه «جو زمین» است. جو زمین آن‌قدر ضخامت و غلظت دارد که هم‌چون زرهی، زمین را از شر مجموعه‌ی مرگبار بیست میلیون سنگ‌های آسمانی که در روز با سرعتی حدود 50 کیلومتر در ثانیه به آن برخورد می‌کنند، در امان نگه می‌دارد. هم‌چنین جو زمین، درجه حرارت سطح زمین را در حد لازم و شایسته زندگی نگاه می‌دارد و نیز ذخیره‌های آب و بخار آب را از اقیانوس‌ها به خشکی‌ها انتقال می‌دهد که اگر چنین نبود، همه قاره‌ها به صورت کویرهای خشک غیر قابل زیست در می‌آمدند «1».
بخش عمده‌ای از آنچه از زمین متصاعد می‌گردد، پس از انجام عملیات جوی دوباره به زمین بازمی‌گردد. بنابراین هرچه بخارهای متصاعد شده از زمین، آلوده‌تر باشند، فضای جو را آلوده خواهند کرد و سبب می‌شوند تا نزولات جوی کمتری به سوی زمین فرود آید. حجم جو زمین در مقایسه با حجم زمین، بسیار ناچیز بوده و بصورت غشاء نازکی زمین را احاطه کرده است. گازهای موجود در جو، به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند. نخست گازهای ثابت که مقدار آنها در حجم معین ثابت و بدون تغییر می‌باشد.
دوم گازهایی که مقدار آن‌ها همواره متغیر است.
ترکیب اصلی گازهای موجود در جو از دو عنصر مهم ازت و اکسیژن تشکیل شده است. ازت و اکسیژن تقریبا 99 خ از جو زمین را تشکیل می‌دهد و درصد حجمی ازت تقریبا چهار برابر مقدار درصد حجمی اکسیژن می‌باشد «2».
«آسمان‌ها را بی‌ستونی که به حس مشاهده کنند خلق کردیم» «3»
______________________________
(1). سید رضا جمالیان، پنجاه راه ساده برای نجات کره زمین، چاپ اول 1371، ص 67.
(2). همان، ص 34.
(3). لقمان (31)، آیه 10
ص: 384
«او خدایی است که همه موجودات زمین را برای شما خلق کرد پس از آن به خلقت آسمان نظر گماشت و هفت آسمان را بر فراز یکدیگر برافراشت و او به هر چیزی داناست» «1».
هوا علاوه بر نقشی که در تداوم حیات بسیاری از موجودات کره زمین دارد، نقش‌های مهمی نیز در تنظیم شرایط اقلیمی (حرکت ابرها)، انتقال آلودگی‌ها، تلقیح گیاهان، بشارت‌دهنده‌ی رحمت و آیت الهی بودن دارد.

س- تأثیرات هوا بر جسم و جان از نگاه قرآن و روایات:

در بیانات معصومین علیهم السّلام از تأثیر شگرف هوا بر جسم و جان سخن رفته و آثار مخصوص هوای هر فصل بیان شده است. در روایات به سودمندی‌های فراوان گرما و سرما در طول سال اشاره شده و نیز در قرآن و روایات «بادها» با اهمیت تلقی شده‌اند. پیداست که باد چیزی جز هوا نیست و اگر هوا حالت وزش به خود گیرد، باد نامیده می‌شود.
از امیر المومنین علی علیه السّلام در مورد آثار هوای هر فصل چنین نقل شده است:
«در فصل سرما [پاییز] از آن پرهیز کنید و در آخرش [که طلیعه بهار باشد] به استقبال آن بروید [در پاییز خود را بپوشانید و در طلیعه بهار از لباس‌های خود کم کنید]، زیرا سرما با بدن‌ها آن کند که با درختان می‌کند [سرما در بدن همان تأثیر را دارد که در درختان اول سرما درختان را می‌سوزاند [برگ‌ها ریخته و درختان را خشک می‌کند] و آخرش می‌رویاند [درختان را به برگ و بار می‌آورد] «2»
حضرت در این بیان حکیمانه به مقایسه بین سرمای پاییز و سرمای بهار پرداخته‌اند اگر چه به ظاهر هوای ابتدای پاییز و ابتدای بهار از جهت درجه برودت یک سال می‌نماید و هر
______________________________
(1). بقره (2)، آیه 29
(2). صبحی صالح، نهج البلاغه، حکمت 128؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 18، ص 319.
ص: 385
دو فصل را فصل اعتدال هوا به شمار می‌آورند ولی تأثیر این دو، کاملا متضاد بوده و اثری مخالف یکدیگر دارند.
مولوی حدیث مذکور را به نظم درآورده و در پایان، خزان را به هوای نفس و بهار را به عقل و جان تأویل کرده است:
گفت پیغمبر ز سرمای بهارتن مپوشانید یاران زینهار
ز آنکه با جان شما آن می‌کندکآن بهاران با درختان می‌کند
لیک بگریزید از سرد خزان‌کآن کند کاو کرد با باغ و رزان
راویان این را به ظاهر برده‌اندهم بر آن صورت قناعت کرده‌اند
آن خزان نزد خدا نفس و هواست‌عقل و جان عین بهار است و بقاست
از حدیث اولیا نرم و درشت‌تن مپوشان ز آنکه دینت راست پشت «1»
امام صادق علیه السّلام می‌فرماید:
«اگر چند روز بادها حبس شده و وزیده نشوند همه چیز تغییر پیدا کرده و فاسد می‌شوند.» «2» علامه مجلسی در شرح این حدیث می‌گوید: «بادها باعث دفع فساد از اشیای روی زمین می‌شوند و به منزله‌ی روح و بدن هستند که هرگاه روح از بدن خارج شود، بدن متعفن
______________________________
(1). کریم زمانی، شرح مثنوی، ج 2، ص 207.
(2). مجلسی، بحار الانوار، ج 57، ص 15.
ص: 386
می‌شود چنان‌که اگر باد نوزد، فساد و تعفن روی زمین را فراخواهد گرفت.» «1»

ق- تأثیر هوا بر جسم و جان از نگاه دانشمندان مسلمان:

ابن سینا در معرفی هوای خوب و بد چنین می‌گوید:
«هوای خوب و مطلوب، هوایی است که آزاد باشد و مواد خارجی از قبیل بخار و دود با آن نیامیخته باشد و هم‌چنین در بین دیوارها و سقف محبوس نباشد و از بوی بد به دور باشد، هوای آزاد لازم است از نسیم‌های مطبوع مدد یابد. بدیهی است که بادهای سلامت بخش غالبا در بلندی‌ها و جلگه‌های هموار می‌وزد.» «2» نیز می‌نویسد: «به طور کلی هوایی که بعد از غروب خورشید زود سرد شود هنگام طلوع خورشید، زود گرم شود، هوایی لطیف است و در حالت عکس، مخالف آن، بدترین هوا آن است که دل را افسرده کند و نفس تنگی بخشد» «3»
«ابن خلدون» در مورد تأثیر آب و هوا بر جسم و جان آدمی بر این باور است که ساکنان مناطق معتدل از حیث خلق و خوی و صورت و سیرت در اعتدال قرار دارند و برای ایجاد تمدن و عمران، معاش و اقتصاد و هنر و دانش مناسب‌ترند. وی دلیل بعثت انبیاء در این مناطق را در همین نکته دانسته است «4»
لطافت هوا از جمله ویژگی‌هایی به شمار می‌رود که جغرافی‌دانان مسلمان ضمن بیان محسنات شهرها به آن اشاره کرده و بر آن تأکید ورزیده‌اند. قزوینی دلیل خوش آب و هوا بودن شهر صنعا را چنین بیان می‌دارد:
______________________________
(1). همان، ج 57، ص 16.
(2). ابن سینا، قانون در طب، کتاب اول، ص 197.
(3). همان، ص 214.
(4). ابن خلدون، مقدمه ص 82- 86.
ص: 387
«در این شهر گوشت به مدت یک هفته سالم می‌ماند و فاسد نمی‌شود و در مورد شهر طلیطله می‌نویسد»: به دلیل خوبی خاک و لطافت هوای آن، غله در انبارهای زمینی آن تا هفتاد سال فاسد نمی‌شود» «1»
کیفیت هوای شهر، به عنوان فاکتوری برجسته در انتخاب و امتیازبندی شهر سالم، تأثیر مستقیم و فزاینده در طراحی معماری شهر اسلامی نیز داشته است به گونه‌ای که «ابن خلدون» و «ابن ازرق» نیز به اهمیت هوا در مکان‌یابی اشاره کرده و برابر بودن مکان از هوای ایستا که موجب تعفن اجساد و انتشار انواع تب‌هاست تأکید ورزیده، می‌گویند:
«اگر موقعیت شهر در معرض جریان هوا باشد و باد از شمال به جنوب آن بوزد، عفونت هوا و بیماری حیوانات کاهش می‌یابد ...» «2»
دود، بوی بد و صدای ناهنجار عواملی هستند که باعث شده تا کارگاه‌های صنعتی را به خارج از محدوده شهر و به محل‌هایی که وزش باد بوی بد یا دود این کارگاه‌ها را به شهر هدایت نکند منتقل نمایند. به عنوان مثال می‌توانیم به کارگاه‌های قیرسازی و کوره‌های سفال‌پزی اشاره کنیم که در حومه بیرونی شهر به دور از مراکز مسکونی قرار داشتند. آثار به جا مانده از این کارگاه‌ها را به فراوانی می‌توان در شهرهای قسطاط، قاهره، فاس، مدینه منوره و دیگر شهرهای اسلامی مشاهده کرد. در قرآن و روایات اسلامی از تأثیر مهم بادها در زندگی انسان و نقش عظیم آن در عدم تعارض اشیای روی زمین سخن به میان آمده است.
خداوند متعال در سوره مبارکه ذاریات، سوره را با قسم به بادها آغاز می‌کند که این
______________________________
(1). قزوینی، آثار البلاد، ص 50.
(2). ابن الارزاق، بدائع المسلک، ص 765.
ص: 388
نشان از نقش عظیم بادها بر زندگی بشر و تأثیرات بر جسم و جان انسان‌ها دارد.
متاسفانه در کشورهای جهان سوم از جمله ایران روند آلودگی هوا سرعت بیشتری گرفته است و درصد بالایی از وسعت کشور، فاقد ویژگی‌های سالم و طبیعی زیست محیطی است صحبت از هوای شهرهای بزرگ ایران بخصوص تهران که در بین شهرهای آلوده جهان دارای مقام می‌باشد بیشتر موجب اندوه و تأسف است.
عدم آگاهی نسبت به اهمیت محیط زیست و تأثیر شگرفی که در حیات بشری دارد و نا آشنایی با دیدگاه‌های اسلام در این‌باره موجب شده است که مردم بی‌هیچ نگرانی و دغدغه خاطری این سرمایه‌های عظیم الهی را به هدر دهند و اگر اقدامی اساسی نسبت به آموزش نقش حیاتی محیط زیست در سطحی گسترده صورت نگیرد، جامعه با فاجعه‌ای جدی روبرو خواهد شد.
ص: 389

نتیجه‌گیری:

1- اصلاح رفتار انسان‌ها در ارتباط با طبیعت، بدون اصلاح اندیشه و اعتماد آنها، امری امکان‌ناپذیر است.
2- برای پیشگیری از تخریب منابع طبیعی، عوامل و عناصر مختلفی باید لحاظ شود که آموزه‌های قرآنی و دینی در زمره مهمترین آنهاست، زیرا واکنش متقابل انسان و محیط زیست، مناسبات «اعتقادی و کاربردی» را دربردارد که زاییده‌ی جهان‌بینی اوست.
3- احترام به منابع طبیعی و محیط زیست، نتیجه آموزش تعالیم قرآنی و پیشوایان دین است و راه حل بحران محیط زیست در گرایش به قرآن است و قوانین بشری نمی‌تواند به صورت همه‌جانبه احترام انسان را به محیط زیست مجبور نماید.
4- آموزه‌های قرآنی، یکی از شاخص‌ترین عوامل در ایجاد روحیه تعاون در حفظ منابع طبیعی است.
5- مبانی محیط زیست در موازنه با نظام هستی و در ارتباط با خالق این نظام جریان می‌یابد.
6- در آموزه‌های قرآنی، انسان به جهت ساختار خداگونه‌اش، فرمانروای اکولوژیک زمین است و عامل اراده الهی است که می‌تواند با در پیش گرفتن راه درست یا نادرست، خود را متنعّم یا معذّب گرداند.
ص: 390

منابع و مآخذ:

1. قرآن کریم
2. ابن الازرق، بدائع المسلک فی طبائع الملک، دار التراث العربی، 1968 م
3. بی‌آزار شیرازی، عبد الکریم، رساله نوین فقهی پزشکی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، سال 1374
4. جمالیان، سید رضا، پنجاه راه ساده برای نجات کره زمین، انتشارات چاپخش، چاپ اول، 1371
5. حر عاملی، محمد بن الحسن، وسایل الشیعه، کتاب احیاء الاموات، دار النهفته، 1382 ق
6. السمهودی، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، بیروت، دار الاحیاء، 1979 م
7. سید مظفری، فریده دخت، زیست‌شناسی سلولی و مولکولی، انتشارات دانشگاه پیام نور
8. شریعت‌پناهی، محمد، مبانی بهداشت محیط، انتشارات دانشگاه تهران، 1373
9. شفیعی، سید محمد، تأثیر محیط زیست در انسان، نشر ارکان، چاپ اول، سال 1376
10. علیرضایی، مریم، مقاله بهداشت محیط در اسلام، همایش بهداشت در اسلام، سال 1376
11. فتاحی، سید حسین، مجموعه مقالات سمینار دیدگاه‌های اسلام در پزشکی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، سال 1371
12. کردوانی، پرویز، جغرافیای خاک‌ها، انتشارات صدرا، سال 1374
13. کردوانی، پرویز، منابع و مسائل آب در ایران، انتشارات صدرا، سال 1375
14. قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، انتشارات دار صادر بیروت، 1974 م
15. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403 ق
16. محمودی، عباسعلی، آب و بهداشت در اسلام، دفتر تحقیقات و نشریات، سال 1379
17. نابلسی، الملاحه فی علم الفلاحه، انتشارات دار الافاق الجدیده بیروت، 1979
18. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسایل بیروت، مؤسسه آل البیت، چ دوم، 1408 ق
19. یحیی‌آبادی، اکبر، آب و جایگاه آن در اسلام و سایر ادیان، انتشار تهران، سال 1376
ص: 391